Τα επιμελητήρια αποτελούν έναν από τους πιο παλιούς και καθιερωμένους θεσμούς συλλογικής εκπροσώπησης των επαγγελματιών, των επιχειρήσεων και των κοινωνικών φορέων. Από την εποχή των εμπορικών συντεχνιών και των εμπορικών συλλόγων έως τα σύγχρονα Επιμελητήρια Εμπορίου, Βιομηχανίας ή Κοινωνικής Οικονομίας, ο ρόλος τους ήταν πάντα διττός:

αφενός συμβουλευτικός προς την Πολιτεία, αφετέρου υποστηρικτικός προς τα μέλη τους.

Το ζήτημα, ωστόσο, που τίθεται συχνά στη νομική και θεσμική συζήτηση είναι το εξής:

➡️ Είναι υποχρεωτικό ένα επιμελητήριο να έχει τη μορφή νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου (ΝΠΔΔ);
➡️ Ή μπορεί να λειτουργεί νόμιμα και αποτελεσματικά ως νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου (ΝΠΙΔ), με πλήρη αυτοδιοίκηση, χωρίς κρατική εξάρτηση;

Η απάντηση δεν είναι απλή. Απαιτεί κατανόηση του θεσμικού χαρακτήρα των επιμελητηρίων, της σχέσης τους με το κράτος, και των συνταγματικών ορίων ανάμεσα στη δημόσια εξουσία και την κοινωνική αυτοοργάνωση.

ΑΝΑΛΥΣΗ – ΘΕΣΜΙΚΟ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

1. Το νομικό υπόβαθρο των Επιμελητηρίων στην Ελλάδα

Τα επιμελητήρια στην Ελλάδα δεν αποτελούν ενιαία κατηγορία. Διακρίνονται, σύμφωνα με τη νομική τους μορφή, σε δύο βασικές ομάδες:

• Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ), τα οποία ιδρύονται και λειτουργούν με ειδικό νόμο (π.χ. Ν. 2081/1992, Ν. 4497/2017 για τα Εμπορικά και Βιομηχανικά Επιμελητήρια). Αυτά εποπτεύονται από το κράτος, έχουν δημόσια εξουσία (π.χ. τήρηση μητρώων επιχειρήσεων, υποχρεωτική εγγραφή, έκδοση πιστοποιητικών) και υπάγονται στο Δημόσιο Λογιστικό και στους κανόνες της διοικητικής δικαιοσύνης.
• Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου (ΝΠΙΔ), που δημιουργούνται από συλλογική πρωτοβουλία πολιτών ή φορέων (π.χ. κοινωνικά επιμελητήρια, επαγγελματικές ενώσεις, φορείς Κοινωνικής Οικονομίας). Αυτά λειτουργούν βάσει του Αστικού Κώδικα (άρθρα 78–107 για σωματεία και άρθρα 741–784 για αστικές εταιρείες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα) και έχουν πλήρη διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια.

Συνεπώς, ο νόμος δεν επιβάλλει υποχρεωτικά τη μορφή ΝΠΔΔ.
Η μορφή αυτή επιλέγεται μόνον όταν το επιμελητήριο έχει ανατεθεί με δημόσια εξουσία ή εκτελεί διοικητικά καθήκοντα για λογαριασμό του κράτους.

2. Η νομική διαφορά ΝΠΔΔ και ΝΠΙΔ

Ένα επιμελητήριο ΝΠΙΔ μπορεί να λειτουργεί απολύτως νόμιμα, αρκεί:

• να έχει εγκεκριμένο καταστατικό,
• να είναι καταχωρημένο στο Μητρώο Φορέων του Υπουργείου Ανάπτυξης ή Οικονομικών,
• να τηρεί τις αρχές διαφάνειας και δημοκρατικής λειτουργίας,
• να μην διεκπεραιώνει αρμοδιότητες αποκλειστικά δημοσίου δικαίου (π.χ. επιβολή υποχρεωτικής εισφοράς ή άσκηση διοικητικού καταναγκασμού).

Επομένως, η μετατροπή ενός επιμελητηρίου ΝΠΙΔ σε ΝΠΔΔ δεν είναι υποχρεωτική, εκτός αν ο ίδιος ο νομοθέτης αναθέσει σ’ αυτό δημόσιο ρόλο.

3. Τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της μετατροπής σε ΝΠΔΔ

Υπέρ της μετατροπής σε ΝΠΔΔ:

• Εξασφάλιση θεσμικής αναγνώρισης από το κράτος.
• Δυνατότητα συμμετοχής σε επίσημες διαβουλεύσεις και γνωμοδοτικά όργανα.
• Εποπτεία που εξασφαλίζει διαφάνεια και σταθερότητα.

Κατά της μετατροπής σε ΝΠΔΔ:

• Περιορισμός αυτοδιοίκησης και ανεξαρτησίας.
• Υπαγωγή σε χρονοβόρες διαδικασίες του δημοσίου.
• Απώλεια ευελιξίας στη διαχείριση προγραμμάτων, προσωπικού και συνεργασιών.
• Κίνδυνος πολιτικοποίησης ή κομματικής επιρροής.

Για παράδειγμα, το Επιμελητήριο Κοινωνικής και Αλλυλεγγυας Οικονομίας Ελλάδας που λειτουργεί ως ΝΠΙΔ, μπορεί να υπογράφει απευθείας συνεργασίες, να συμμετέχει σε ευρωπαϊκά προγράμματα και να δρα αναπτυξιακά χωρίς γραφειοκρατικά εμπόδια — κάτι που θα ήταν σχεδόν αδύνατο υπό το καθεστώς ΝΠΔΔ.

ΜΕΡΟΣ Β’ – ΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΗΣ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΕΝΟΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥ ΝΠΙΔ

Η αμφισβήτηση της νόμιμης σύστασης ενός επιμελητηρίου ΝΠΙΔ αποτελεί σοβαρό νομικό ζήτημα, καθώς αφορά την ύπαρξη ή μη της ίδιας της νομικής του προσωπικότητας. Οι συνέπειες μπορεί να είναι διοικητικές, αστικές και ποινικές, ανάλογα με το ποιος εγείρει την αμφισβήτηση και για ποιο λόγο.

1. Δικαίωμα αμφισβήτησης – Ποιοι μπορούν να προσφύγουν

Αμφισβήτηση της νομιμότητας μπορούν να εγείρουν:

• Μέλη του επιμελητηρίου, εφόσον θεωρούν ότι η σύσταση ή οι διαδικασίες δεν τηρούν το καταστατικό ή το νόμο.
• Δημόσιες αρχές, εφόσον υποπτεύονται παραβίαση νομοθεσίας (π.χ. φορολογικής, ασφαλιστικής ή χρηματοδοτικής).
• Τρίτοι πολίτες ή φορείς, εφόσον θεωρούν ότι το επιμελητήριο παρουσιάζεται ψευδώς ως δημόσιο όργανο ή προκαλεί ζημία στο δημόσιο συμφέρον.

2. Νομικά μέσα αμφισβήτησης

Η αμφισβήτηση μπορεί να λάβει διάφορες μορφές:

• Αγωγή ακύρωσης ή αναγνώρισης ακυρότητας ενώπιον του Πολυμελούς Πρωτοδικείου (άρθρο 105 Αστικού Κώδικα για σωματεία, άρθρο 784 για αστικές εταιρείες).
• Αίτηση διάλυσης του νομικού προσώπου αν αποδειχθεί παράνομη λειτουργία.
• Καταγγελία προς την εποπτεύουσα αρχή (Υπουργείο Ανάπτυξης, Οικονομικών, ή Δικαιοσύνης).
• Αστική αγωγή αποζημίωσης, αν από την αμφισβητούμενη λειτουργία προκλήθηκε ζημία σε μέλη ή τρίτους.

---

3. Νομική προστασία και επιχειρήματα υπεράσπισης

Ένα επιμελητήριο ΝΠΙΔ που αμφισβητείται οφείλει να αποδείξει:

• ότι έχει συσταθεί νομίμως (με καταστατικό, ιδρυτική πράξη, και αναγνώριση από το αρμόδιο Πρωτοδικείο),
• ότι τηρεί τις αρχές δημοκρατικής λειτουργίας (τακτικές συνελεύσεις, εκλογές, διαφάνεια οικονομικών στοιχείων),
• ότι δεν ασκεί αρμοδιότητες δημόσιας διοίκησης χωρίς νόμιμη ανάθεση,
• ότι έχει εγγραφεί σε αναγνωρισμένο μητρώο φορέων (όπως το Μητρώο ΚΑΛΟ, το ΓΕΜΗ ή άλλο μητρώο συλλόγων).

Τα επιχειρήματα υπέρ της νομιμότητας στηρίζονται:

• στο άρθρο 12 του Συντάγματος (δικαίωμα σύστασης ενώσεων και σωματείων),
• στα άρθρα 78–107 και 741 επ. του Αστικού Κώδικα,
• και στη νομολογία του Αρείου Πάγου, που αναγνωρίζει την αυτονομία των ΝΠΙΔ εφόσον τηρούν τον νόμο και τον σκοπό τους.

4. Ευθύνες και συνέπειες αμφισβήτησης

Αν η αμφισβήτηση γίνει δεκτή από τα δικαστήρια, οι συνέπειες είναι:

• Ακύρωση πράξεων του επιμελητηρίου, αν θεωρηθεί ότι στερείται νομικής προσωπικότητας.
• Ευθύνη των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου για πράξεις που έγιναν χωρίς νόμιμη εξουσία.
• Υποχρέωση επιστροφής χρηματοδοτήσεων ή επιχορηγήσεων, αν ελήφθησαν χωρίς νομική βάση.
• Ποινικές ευθύνες, εφόσον αποδειχθεί δόλος ή παραπλανητική χρήση δημοσίου τίτλου.

Αντιστρόφως, εάν η αμφισβήτηση είναι κακόβουλη ή ψευδής, το επιμελητήριο δικαιούται να ασκήσει:

• Αγωγή αποζημίωσης κατά του προσώπου που προκάλεσε τη ζημία στην υπόληψή του (άρθρο 914 ΑΚ).
• Μήνυση για συκοφαντική δυσφήμιση (άρθρα 362–363 ΠΚ).

5. Ουσιαστικό συμπέρασμα

Η νομική μορφή ενός επιμελητηρίου ΝΠΙΔ είναι απολύτως νόμιμη και θεσμικά προστατευόμενη από το Σύνταγμα, αρκεί να τηρούνται οι βασικές προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας.

Η αμφισβήτηση της νομιμότητάς του χωρίς τεκμηρίωση μπορεί να συνιστά κατάχρηση δικαιώματος, ιδίως όταν επιχειρείται να πλήξει την ανεξαρτησία ή τη φήμη ενός αυτοδιοικούμενου φορέα.

Η νομική μορφή ενός επιμελητηρίου δεν είναι απλώς τυπικό ζήτημα· είναι αντανάκλαση της σχέσης του με την κοινωνία και το κράτος.

Η Ελλάδα, ως κράτος δικαίου και μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οφείλει να αναγνωρίζει και να προστατεύει τους φορείς που λειτουργούν με βάση το δικαίωμα της ελεύθερης ένωσης και της κοινωνικής συμμετοχής.

Επομένως:

• Όχι, δεν είναι υποχρεωτικό ένα επιμελητήριο να μετατραπεί σε ΝΠΔΔ.
• Η λειτουργία του ως ΝΠΙΔ είναι απολύτως νόμιμη, θεσμικά κατοχυρωμένη και κοινωνικά αναγκαία.
• Η αμφισβήτηση της νομιμότητάς του χωρίς βάσιμα επιχειρήματα συνιστά θεσμικό πλήγμα στην ίδια την ελευθερία της κοινωνικής αυτοοργάνωσης.

Η τελική επιλογή μορφής δεν είναι απλώς νομική· είναι πολιτισμική και αξιακή: θέλουμε επιμελητήρια υπό κρατικό έλεγχο, ή κοινωνικά αυτοδιοικούμενους θεσμούς που υπηρετούν πραγματικά τα μέλη τους και την κοινωνία;

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ – ΕΚΤΕΤΑΜΕΝΗ ΝΟΜΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ, ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Α. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

1. Άρθρο 5 Συντάγματος – Ελευθερία ανάπτυξης προσωπικότητας και συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή
   ➤ Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα να συμμετέχει ελεύθερα στην κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων ή παραβιάζει το Σύνταγμα και τους νόμους.
   ➤ Θεμελιώνει την ελεύθερη δράση επαγγελματικών, κοινωνικών και επιμελητηριακών φορέων χωρίς κρατική εξάρτηση.
2. Άρθρο 12 Συντάγματος – Ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι
   ➤ «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνιστούν ενώσεις και μη κερδοσκοπικά σωματεία χωρίς προηγούμενη άδεια».
   ➤ Η διάταξη αυτή κατοχυρώνει τη θεσμική αυτονομία κάθε συλλογικού φορέα (σωματείου, επιμελητηρίου, κοινωνικής οργάνωσης).
   ➤ Οποιαδήποτε απόπειρα υποχρεωτικής μετατροπής ενός ΝΠΙΔ σε ΝΠΔΔ συνιστά περιορισμό αυτής της συνταγματικής ελευθερίας.
3. Άρθρο 23 §1 Συντάγματος – Ελευθερία συνδικαλιστικής δράσης και συλλογικής εκπροσώπησης
   ➤ Ενισχύει το δικαίωμα των πολιτών να ιδρύουν ενώσεις και επιμελητήρια που προασπίζονται τα συμφέροντα επαγγελματικών ή κοινωνικών ομάδων.
4. Άρθρο 25 §1 Συντάγματος – Καθολική ισχύς των θεμελιωδών δικαιωμάτων
   ➤ Τα θεμελιώδη δικαιώματα δεσμεύουν το κράτος και κάθε δημόσια εξουσία.
   ➤ Συνεπώς, οποιαδήποτε κρατική επέμβαση στην αυτονομία ενός επιμελητηρίου ΝΠΙΔ χωρίς αποχρώντα λόγο είναι αντισυνταγματική.

Β. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

1. Άρθρο 11 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. (2000)
   ➤ Εγγυάται την ελευθερία συνάθροισης και σύστασης ενώσεων.
   ➤ Ισχύει για κάθε οργάνωση που επιδιώκει κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή οικονομικούς σκοπούς.
2. Άρθρο 12 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Ε.Ε.
   ➤ Ρητά αναφέρει ότι «κάθε άτομο έχει δικαίωμα να ιδρύει ενώσεις ή να συμμετέχει σε αυτές για την προστασία των συμφερόντων του».
   ➤ Συνεπώς, ένα επιμελητήριο ΝΠΙΔ εμπίπτει στην κατηγορία των “associations” που προστατεύονται από το ευρωπαϊκό δίκαιο.
3. Άρθρο 11 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)
   ➤ Εγγυάται την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι.
   ➤ Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έχει επανειλημμένα αποφανθεί ότι το κράτος δεν μπορεί να επιβάλει συγκεκριμένη νομική μορφή σε συλλογικούς φορείς (π.χ. Chassagnou και άλλοι κατά Γαλλίας, απόφαση 1999).
4. Κανονισμός (ΕΚ) 1435/2003 – Περί ευρωπαϊκού συνεταιρισμού (SCE)
   ➤ Θέτει τις βάσεις για την ύπαρξη θεσμών συνεργατικής μορφής με νομική αυτοτέλεια.
   ➤ Επιβεβαιώνει την ευρωπαϊκή αρχή της πολυμορφίας νομικών μορφών κοινωνικών φορέων.
5. Οδηγία (ΕΕ) 2013/285/ΕΕ – Πλαίσιο για κοινωνικές επιχειρήσεις και οργανώσεις της κοινωνικής οικονομίας
   ➤ Αναγνωρίζει ότι οι οργανώσεις της κοινωνικής οικονομίας μπορούν να λειτουργούν νόμιμα ως ΝΠΙΔ.
   ➤ Ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη να διατηρούν την αυτονομία των κοινωνικών φορέων χωρίς υποχρεωτική ενσωμάτωση στο δημόσιο τομέα.

Γ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ

1. ΑΠ 173/2009 (Άρειος Πάγος)
   ➤ Αναγνωρίζει ότι οι ενώσεις επαγγελματιών και σωματεία ΝΠΙΔ έχουν πλήρη νομική προσωπικότητα και δικαίωμα δικαστικής προστασίας.
   ➤ Κρίνει ότι η έλλειψη δημόσιου χαρακτήρα δεν καθιστά παράνομη τη δράση τους.
2. ΣτΕ 1790/2012
   ➤ Ορίζει ότι η ανάθεση δημόσιας εξουσίας σε ΝΠΙΔ απαιτεί ειδική νομοθετική ρύθμιση.
   ➤ Επομένως, αν δεν υφίσταται τέτοια ρύθμιση, το ΝΠΙΔ διατηρεί πλήρη αυτονομία.
3. ΣτΕ 1384/2011
   ➤ Αναγνωρίζει το δικαίωμα ύπαρξης επαγγελματικών ενώσεων ΝΠΙΔ χωρίς κρατική εξάρτηση.
   ➤ Οποιαδήποτε επέμβαση στην αυτοδιοίκηση τέτοιων φορέων συνιστά παράβαση της συνταγματικής αρχής της ελευθερίας συνεταιρισμού.
4. ΕφΑθ 314/2018
   ➤ Επιβεβαιώνει ότι η καταχώριση ενός ΝΠΙΔ στο Πρωτοδικείο του παρέχει πλήρη νομική υπόσταση.
   ➤ Η νομιμότητά του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από τρίτους χωρίς έννομο συμφέρον.
5. ΑΠ 405/2015 (Ολ. Αρείου Πάγου)
   ➤ Επιβεβαιώνει ότι τα σωματεία και επιμελητήρια ΝΠΙΔ μπορούν να συνάπτουν συμβάσεις, να διεκδικούν επιχορηγήσεις και να εκπροσωπούν τα μέλη τους νόμιμα, χωρίς να υπάγονται στο δημόσιο λογιστικό.

Δ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (ΕΔΔΑ)

1. Chassagnou και άλλοι κατά Γαλλίας (1999)
   ➤ Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι το κράτος δεν μπορεί να υποχρεώσει πολίτες να συμμετάσχουν σε ένωση που δεν επέλεξαν, ούτε να επιβάλει μεταβολή της νομικής μορφής τους.
   ➤ Αρχή: ελευθερία επιλογής νομικής μορφής και μη κρατικής επιβολής.
2. Sidiropoulos και άλλοι κατά Ελλάδας (1998)
   ➤ Η Ελλάδα καταδικάστηκε επειδή αρνήθηκε αναγνώριση πολιτιστικού συλλόγου λόγω «μη συμβατότητας με το δημόσιο συμφέρον».
   ➤ Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι το κράτος δεν δικαιούται να αρνείται την ύπαρξη συλλογικών φορέων εφόσον λειτουργούν ειρηνικά.
3. Gorzelik και άλλοι κατά Πολωνίας (2004)
   ➤ Αναγνωρίζει ότι η άρνηση καταχώρισης ή αλλαγής νομικής μορφής συλλόγου συνιστά παραβίαση του άρθρου 11 ΕΣΔΑ.
4. Danilenkov και άλλοι κατά Ρωσίας (2009)
   ➤ Το Δικαστήριο επανέλαβε ότι η κρατική επιβολή ή κατάργηση μιας συλλογικής μορφής αποτελεί παραβίαση της συνδικαλιστικής ελευθερίας.

Ε. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΑ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΑ

1. Αστικός Κώδικας – Άρθρα 78 έως 107 (Περί Σωματείων)
   ➤ Καθορίζει τις προϋποθέσεις ίδρυσης, λειτουργίας και αναγνώρισης σωματείων.
   ➤ Βασική αρχή: Η δικαστική αναγνώριση στο Πρωτοδικείο καθιστά το σωματείο νομικό πρόσωπο.
2. Αστικός Κώδικας – Άρθρα 741 έως 784 (Αστικές εταιρείες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα)
   ➤ Επιτρέπει τη λειτουργία αστικών εταιρειών χωρίς εμπορικό σκοπό, με κοινωνική αποστολή.
   ➤ Αυτή είναι η πλέον συνηθισμένη μορφή επιμελητηρίων ΝΠΙΔ στην πράξη.
3. Νόμος 4430/2016 – “Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία”
   ➤ Αναγνωρίζει ρητά την ύπαρξη συλλογικών φορέων ΝΠΙΔ (ΚοινΣΕπ, ΚΟΙΣΠΕ, κοινωνικά δίκτυα, επιμελητήρια ΚΑΛΟ).
   ➤ Κατοχυρώνει την ένταξή τους στο “Μητρώο Φορέων ΚΑΛΟ” του Υπουργείου Εργασίας, χωρίς να απαιτεί δημόσιο χαρακτήρα.
4. Νόμος 2081/1992 (όπως τροποποιήθηκε με Ν. 4497/2017)
   ➤ Καθορίζει τη λειτουργία των εμπορικών και βιομηχανικών επιμελητηρίων ως ΝΠΔΔ.
   ➤ Η ύπαρξη ειδικού νόμου για αυτά επιβεβαιώνει ότι οι λοιποί επιμελητηριακοί φορείς δεν είναι υποχρεωτικά ΝΠΔΔ.

ΣΤ. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΝΟΜΙΜΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΩΝ ΝΠΙΔ

Ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Δ. Κ. Τσάτσος, “Συνταγματικό Δίκαιο”, Τόμος Α΄, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2002.
  ➤ Ανάλυση άρθρων 5 και 12 Συντάγματος – Θεσμική αυτονομία ενώσεων.
• Α. Μανιτάκης, “Το Διοικητικό Δίκαιο και τα ΝΠΙΔ του Δημοσίου Τομέα”, 2010.
  ➤ Διάκριση μεταξύ ΝΠΔΔ και ΝΠΙΔ, όρια δημοσίου ελέγχου.
• Ν. Κλαμαρής, “Η συνταγματική προστασία της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι”, 2005.
• Σ. Φλογαΐτης, “Δημόσιο Δίκαιο”, εκδ. Σάκκουλα, 2014.
• Council of Europe, “Freedom of Association: Case Law Digest”, Strasbourg, 2018.
  ➤ Συγκεντρώνει νομολογία ΕΔΔΑ για δικαίωμα σύστασης ενώσεων.
• European Commission, “Social Economy in the EU – Report 2023”.
  ➤ Αναλύει τη θεσμική μορφή κοινωνικών επιμελητηρίων στα κράτη μέλη.

Η. ΣΥΝΟΨΗ – ΘΕΣΜΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ

Η εκτεταμένη νομοθεσία και νομολογία σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο επιβεβαιώνουν ότι:

✅ Η λειτουργία ενός επιμελητηρίου ως ΝΠΙΔ είναι θεσμικά, νομικά και συνταγματικά κατοχυρωμένη.
✅ Καμία διάταξη του Συντάγματος ή του Νόμου δεν επιβάλλει τη μετατροπή του σε ΝΠΔΔ.
✅ Η ελευθερία επιλογής νομικής μορφής συνιστά πυλώνα της δημοκρατικής αυτοδιοίκησης.
✅ Η αμφισβήτηση της νόμιμης ύπαρξης ενός τέτοιου φορέα χωρίς σαφή νομική βάση προσκρούει στο άρθρο 11 της ΕΣΔΑ και στο άρθρο 12 του Συντάγματος.

Επομένως, τα Επιμελητήρια που λειτουργούν ως ΝΠΙΔ διαθέτουν:

• πλήρη νομική προσωπικότητα,
• δικαίωμα εκπροσώπησης των μελών τους,
• πρόσβαση στη δικαστική προστασία,
• και ισότιμη θέση στο θεσμικό οικοσύστημα της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.